Propozycje rozwiązań Ministerstwa Gospodarki wobec problemów ze spłatą kredytów hipotecznych denominowanych we franku szwajcarskim CHF

I. Wstęp

Decyzja Szwajcarskiego Banku Narodowego z dnia 15 stycznia br. dotycząca uwolnienia kursu waluty spowodowała silną aprecjację franka szwajcarskiego w stosunku do innych walut. Doprowadziło to do dużej niestabilności na rynku oraz wzrostu obciążeń z tytułu kredytów hipotecznych denominowanych we frankach. Według NBP wartość kredytów mieszkaniowych zaciągniętych przez gospodarstwa domowe na koniec listopada 2014 r. wynosiła ogółem – 349 525 mln zł, w tym:

• 
  denominowanych w PLN                     – 188 646 mln zł
• 
  denominowanych w CHF                     – 130 981 mln zł
• 
  denominowanych w innych walutach     – 29 898 mln zł

W ujęciu ilościowym, kredytów w CHF jest ok. 566 tys. ok. 500 tys. kredytobiorców (88%) mieszka w kredytowanych mieszkaniach.

Komitet Stabilności Finansowej, po spotkaniu 20 stycznia br. stwierdził, że sytuacja nie zagraża stabilności systemu finansowego w Polsce. Jednakże powinniśmy brać pod uwagę sytuację wielu rodzin, które mogą mieć problemy z regulowaniem swoich zobowiązań ze względu na aprecjację kursu franka. Aby rozwiązać tą sytuację niezbędna jest ścisła współpraca banków ze swoimi klientami, przy udziale administracji państwowej.

II. Perspektywy zmiany kursu franka (CHF)

Niezwykle trudne jest przewidzenie kursu franka szwajcarskiego w krótkim okresie, ponieważ aktualnie mamy do czynienia z szeregiem wydarzeń, które w sposób przeciwstawny mogą wpływać na kurs tej waluty.

Za deprecjacją kursu franka szwajcarskiego przemawiają przede wszystkim dwie okoliczności:

a) negatywny wpływ wysokiego kursu na konkurencyjność szwajcarskiej gospodarki.

Wysoki kurs waluty powinien odbić się negatywnie konkurencyjności oferty szwajcarskiej gospodarki, zwłaszcza na eksporcie Szwajcarii, co w połączeniu ze wzrostem atrakcyjność importu będzie wpływać na deprecjację.

b) ujemna stawka LIBOR, która obniża atrakcyjność waluty.

Ujemna stawka LIBOR będzie mogła ograniczać atrakcyjność lokowania aktywów we frankach szwajcarskich a nawet na zmniejszenie ilości środków lokowanych w aktywach finansowych przez inwestorów, co powinno osłabiać szwajcarską walutę.

Jednocześnie jednak występują okoliczności, które mogą wpłynąć na stabilizację kursu franka szwajcarskiego na obecnym, wysokim poziomie, a nawet mogą skutkować aprecjacją kursu franka szwajcarskiego przemawia:

a) niestabilna sytuacja polityczna, związana z konfliktem na Ukrainie.

Konflikt zbrojny na Ukrainie wpływa na wzrost niepewności inwestorów, co przekłada się na lokowanie środków w krajach, które są uważane za stabilne.

b) ucieczka kapitału z Rosji.

Ze względu na sankcje UE i USA wobec Rosji, wielu inwestorów wycofuje swoje aktywa z Rosji i kieruje je do krajów postrzeganych jako bezpieczne.

c) ogłoszenie przez Europejski Bank Centralny decyzji o skupie obligacji rządowych i korporacyjnych wyemitowanych w państwach strefy euro.

Skup aktywów ogłoszony przez ECB, który rozpocznie się w marcu 2015 r. i potrwa do września 2016 r. (60 mld euro miesięcznie) będzie miał wpływ na osłabienie euro, co może przełożyć się także na umocnienie franka szwajcarskiego

d) wynik wyborów w Grecji.

W Grecji największe poparcie w wyborach uzyskały partie, które w czasie kampanii wyborczej zapowiadały nowe negocjacje ws. pakietów pomocowych.
Będzie to wpływało na wzrost niepewności co do przyszłości strefy euro i może skutkować aprecjacją franka szwajcarskiego.

Biorąc powyższe pod uwagę oraz fakt, że kapitał nadal szuka „bezpiecznej przystani”, utrzymanie wysokiego kursu franka szwajcarskiego w najbliższych miesiącach (nawet do pół roku) jest równie prawdopodobne jak jego osłabienie.

III. Propozycje działań.

Rozwiązanie sytuacji związanej z silną aprecjacją franka może nastąpić jeżeli wszystkie strony (banki, klienci i administracja państwowa) wykażą się chęcią porozumienia i będą starały się zrozumieć sytuację drugiej strony. Działania powinny w szczególności skupiać się na kredytobiorcach, którzy zamieszkują nieruchomość (kredyt na zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, a nie sfinansowanie inwestycji).
W przypadkach spornych, lub wymagających bardziej zindywidualizowanego podejścia, pomocne w znalezieniu rozwiązań możliwych do zaakceptowania przez banki i kredytobiorców może być przeprowadzenie mediacji. Takie mediacje mogą odbyć się np. w utworzonych przy udziale Ministerstwo Gospodarki Centrach Arbitrażu i Mediacji.
Niezależnie od indywidualnych rozwiązań, skala zjawiska wymaga kroków o charakterze systemowym. W związku z tym Ministerstwo Gospodarki proponuje podjęcie jedenastu działań, zarówno przez banki jak i administrację państwową, które powinny pomóc rozwiązać problemy wywołane wzrostem kursu franka.
Działania zostały pogrupowane na te, które są skierowane do banków oraz takie, które wymagają interwencji państwowej:

Rekomendacje względem banków

1. Uwzględnianie przez banki ujemnej stawki LIBOR.

LIBOR (London Interbank Offer Rate) to stopa procentowa kredytów udzielanych na rynku międzynarodowym w Londynie. Stanowi ona podstawę oprocentowania kredytów walutowych – banki doliczają do niej swoją marżę. Im niższy LIBOR, tym niższe oprocentowanie kredytu. Część odsetkowa raty kredytu jest uzależniona od stóp procentowych.
W związku z tym, celowe jest, aby zachowując równowagę stron umowy, także ujemne stopy procentowe były każdorazowo uwzględniane przez banki. Należy bowiem pamiętać, że oprócz odsetek kredytobiorcy zwykle płacą marżę, i to ona w razie ujemnych stóp powinna być źródłem wynagrodzenia banku.

2. Umożliwienie zainteresowanym kredytobiorcom bezprowizyjnej zamiany waluty kredytu z CHF na PLN po kursie równym średniemu kursowi NBP w dniu przewalutowania.

Propozycja ma na celu umożliwienie bezprowizyjnego przewalutowania kredytu, po bieżącym średnim kursie NBP. Takie rozwiązanie pozwoli na wyeliminowanie dalszego utrzymywania ryzyka walutowego

3. Wprowadzenie do czynnych umów tzw. wakacji kredytowych na okres do 3 lat (także dla kredytów złotowych) oraz wprowadzenie limitu wysokości raty na poziomie z końca 2014 r.

Płynny kurs walutowy w dłuższej perspektywie powinien się stabilizować, więc ważne jest, aby umożliwić kredytobiorcom przetrwanie najtrudniejszych momentów, związanych z silnym umocnieniem się franka szwajcarskiego. Jednym ze sposobów jest zawieszenie spłaty tych rat kredytów, które – z uwagi na wysoki kurs franka – mogą stanowić szczególnie duże obciążenie budżetów rodzinnych.
Wariantem tego rozwiązania może być wprowadzenie limitu wysokości raty kredytu na poziomie raty z końca 2014 r. Taka operacja nie powinna pociągać za sobą dodatkowych kosztów prowizyjnych. Przekroczenie limitu mogłoby mieć miejsce za zgodą kredytobiorcy.
Ta propozycja powinna objąć także kredyty udzielone w złotym polskim.

4. Odstąpienie od żądania dodatkowego zabezpieczenia kredytu z tytułu zmian kursowych.

Banki nie powinny nerwowo reagować na zmiany kursowe i w przypadku silnej aprecjacji
nie powinny żądać dodatkowego zabezpieczenia w postaci ubezpieczenia. Powstrzymanie się od dodatkowych zabezpieczeń ułatwi prawidłowe regulowanie zobowiązań przez kredytobiorców do czasu, gdy kurs walutowy ustabilizuje się na niższym poziomie.
W obecnej, szczególnej sytuacji, żądanie dodatkowych zabezpieczeń zwiększy obciążenie kredytobiorców, a w rezultacie zwiększy ryzyko niepełnych spłat.
Wymienione rekomendacje odnoszą się zasadniczo do kredytobiorców, którzy zaciągnęli kredyt hipoteczny na nabycie zamieszkiwanych przez siebie nieruchomości.

Rekomendacje zmian prawnych i regulacyjnych

1. Ograniczenie ryzyka kursowego kredytobiorcy.

Niezależnie od kredytowych umownych klauzul, mamy do czynienia z asymetrią wiedzy i możliwości monitorowania ryzyka walutowego stron umowy. Tym bardziej nie powinno
ono obciążać jedynie jedną i to słabszą stronę. Zasadne jest w tych warunkach miarkowanie obciążania tym ryzykiem klientów kredytowych banków. W sytuacji
głębszych zmian (aprecjacji franka), banki robiłyby odpisy na podwyższone ryzyko, które byłyby rozwiązywane w sytuacji odwrócenia kursu, ewentualnie zamieniane w straty
banków pomniejszane o podatkowe odpisy.
Minister Gospodarki zwróci się do właściwych organów o rozważenie wprowadzenia innych rozwiązań regulacyjnych umożliwiających bardziej symetryczny rozkład ciężaru
ryzyka kursowego na strony umowy. Przyjęte rozwiązania powinny być punktem odniesienia do modyfikacji warunków już zawartych umów.

2. Ograniczenie wprowadzania w czasie trwania umowy dodatkowych zabezpieczeń na wypadek zmian kursowych.

W polityce zabezpieczeń banków wzrost ryzyka kursowego nie będzie powodował żądań banków związanych ze wzrostem kursów walut obcych. Banki muszą, na etapie
zawierania umowy, dokonać rozpoznania i określić ryzyko kursowe, ponosząc za to odpowiedzialność.

3. Zaprzestanie traktowania umorzenia części kredytu jako opodatkowanego przychodu po stronie kredytobiorcy.

W obecnym stanie prawnym umorzenie części kredytu mogłoby zostać potraktowane jako przychód po stronie kredytobiorcy do opodatkowania. Tymczasem umorzenie to jest
jedynie częściową kompensatą rosnącej, na skutek zmian kursowych, wartości zadłużenia kredytowego. W pełni zatem jest zasadne potraktowanie umorzenia kredytu w
sposób neutralny podatkowo.

4. Zaliczenie kosztów umorzenia do (podatkowych) kosztów uzyskania przychodu banków.

W przypadku umorzenia części kredytu przez bank, powinna istnieć możliwość wpisania tej kwoty do kosztów uzyskania przychodu. Dzięki temu, banki nie musiałby ponosićcałkowitego kosztu elastycznej reakcji na zaistniałą sytuację.

5. Wprowadzenie dla nowozawartych umów limitu roszczeń z tytułu kredytu hipotecznego (udzielonego do 100% wartości nieruchomości) w wysokości wartości nieruchomości.

Potrzebne są działania prewencyjne zabezpieczające przed przyszłym kryzysem w obszarze nie tyko kredytów walutowych, ale również kredytów złotowych.
Kredytobiorca powinien odpowiadać z tytułu kredytu zaciągniętego na zakup nieruchomości, w której zamierza mieszkać, tylko do wysokości jej wartości. Kredyty na spłatę nieruchomości są jednymi z najlepiej obsługiwanych. Wystąpienie sytuacji, w której musi dojść do rozwiązania umowy, nie powinno pociągać za sobą ruiny finansowej kredytobiorców. Ograniczenie możliwości dochodzenia roszczeń do nieruchomości na której została ustanowiona hipoteka zabezpieczająca kredyt ma również to uzasadnienie, że rozkłada ryzyko związane ze zmiennością wysokości kredytu i zmianami wartości nieruchomości. To rozwiązanie zabezpieczy osoby, które nie są w stanie regulować swoich zobowiązań, a nie ma powodu, aby poddawały się pełnej procedurze upadłości konsumenckiej. Utrata nieruchomości na rzecz banku zwykle będzie oznaczała, że kredytobiorca poddany zostanie swoistej „mini” upadłości. Majątek pozostały po opuszczeniu nieruchomości najczęściej nie przedstawia bowiem wielkiej wartości.

6. Wprowadzenie i upowszechnienie rozwiązań umożliwiających elastyczne reagowanie na zakłócenia w obsłudze kredytów(złotowych i walutowych).

Systemowe podejście do występujących obaw o bezpieczeństwo kredytobiorców wymaga wprowadzenia rozwiązań, które pozwolą na elastyczne reagowanie na zakłócenia w
obsłudze kredytów hipotecznych służących sfinansowaniu nieruchomości zaspokajających potrzeby mieszkaniowe. Takie rozwiązania powinny objąć w szczególności możliwość
zamiany nieruchomości na nieruchomości wymagających niższych rat kredytowych, restrukturyzację zadłużenia poprzez rozterminowanie spłat, przyjęcie rozwiązań
ugodowych (układowych) w celu zapobiegnięcia upadłości kredytobiorcy.

7. Wprowadzenie rozwiązań na wypadek nadzwyczajnie trudnej sytuacji życiowej kredytobiorcy (złotowego i w walutach obcych).

Niezależnie od powyższych rozwiązań, które przewidziane są na wypadek trudności natury czysto finansowej, potrzebne są rozwiązania systemowe na wypadek trudności ze spłatą kredytu zaciągniętego na nabycie nieruchomości służących zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, które wynikają z innych przypadków losowych, takich jak utrata pracy czy choroba.
Na wypadek trudnej sytuacji życiowej niewywołanej przez samego kredytobiorcę, należy wprowadzić rozwiązania łagodzące skutki tej sytuacji poprzez wsparcie finansowe w obsłudze kredytu. Taka pomoc miałaby charakter czasowy i zwrotny, podobnie jak pomoc udzielana w latach 2009-2010 na podstawie ustawy z dnia 19 czerwca 2009 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych udzielonych osobom, które utraciły pracę (Dz. U. Nr 115, poz. 964). Pomoc byłaby udzielana zarówno w obsłudze kredytu złotowego, jak kredytu denominowanego lub indeksowanego w walucie obcej.

IV. Monitorowanie rynku i wykonywanie rekomendacji.

Głębokie zmiany kursu franka szwajcarskiego ujawniły potrzebę wnikliwego monitoringu wpływu wahań kursów walut obcych na sytuację gospodarczą. W związku z tym zachodzi potrzeba powołania zespołu monitorującego rozwój sytuacji na rynku kredytów hipotecznych oraz procesu renegocjacji umów kredytowych, a w szczególności oceny skutków i ewentualnej potrzeby dalszych zmian prawnych i regulacyjnych. Zespół monitorujący powinien zaangażować wszystkich kluczowych interesariuszy:

- organy władzy publicznej: Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, Ministra Finansów, Ministra Gospodarki, Ministra Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministra Infrastruktury i Rozwoju, Komisję Nadzoru Finansowego, Narodowy Bank Polski i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (po jednym przedstawicielu),

- przedstawiciela sektora bankowego ze Związku Banków Polskich,

- organizacji konsumenckich z Federacji Konsumentów i Stowarzyszenia Konsumentów Polskich (po jednym przedstawicielu),

- do czterech osób cieszących się autorytetem w dziedzinie kredytów hipotecznych i mieszkalnictwie.

Ministerstwo Gospodarki rekomenduje na przewodniczącego przedstawiciela kierownictwa Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, z uwagi na bezpośrednie powiązanie kursu franka szwajcarskiego z sytuacją w budownictwie mieszkaniowym.